-Гайхна л даа. (инээнэ) Юу ч гэж хэлмээр юм бэ дээ. Учиргүй гомдож өс хонзон санаад гүйгээд байгааг нь би үнэхээр ойлгож, учрыг нь олдоггүй юм. Би тэр хүний амьдралд ямар гай тарьчихсан юм бэ. Нэг хуулийн сургуулийн деканы албан тушаал тэр хүнд тийм их үнэ цэнтэй байсан гэж үү. Тэгээд ч би тэр суудалд нь суучихсан биш. Ингэж би хааяа боддог. Хүн юм болохоор сэтгэл шархлах үе байна шүү дээ. Тэгээд аажимдаа тэр хүнийг буруутгахаасаа илүү, ойр дотно нөхөрлөж явсан хүндээ тийм юм бодуулснаараа өөрөө л буруутай юм болов уу даа гэж заримдаа боддог. Тэрнээс биш чи тэгсэн, ингэсэн гээд Нараа багшид үг дайгаад яахав, буянаараа болог. "Тэр хүн юу гэж хэлэх нь чухал биш, тэр хүнд тэгж бодуулсандаа л байгаа юм аа” гэсэн үг байдаг даа.

 

 

 

-1992 оны Үндсэн хуулиар Монгол Улс, шүүхийн захиргааны төв байгууллага байгуулна гээд заачихсан ч байгуулахгүй явсаар 20-иод жил болчихсон юм. 10-аад жил шүүхийн захиргааг Хууль зүйн сайдын албанд хавсаргаж үзсэн ч болоогүй. Зарим сайд нар ерөнхий шүүгчдийг аваачиж загнадаг, хэрэг төвгийг нь авчруулж танилцдаг бурангуй явдал ч гарах болсон учраас өөрчлөөд, УДШ-ийн ерөнхий шүүгчид хавсаргасан. Ерөнхий шүүгчид захиргааны чиг үүрэг өгчихөөр түүгээр дамжиж шүүгчийн хараат бус байдалд нөлөөлөх явдал бас бий болсон. Ерөнхийдөө шүүхэд прокурор шиг босоо удирдлагын тогтолцоотой маягийн байгууллага болж хувирсан л даа. Шүүгчийнхээ хараат бус байдлыг хөндөөд байна гэх шүүмжлэл гараад эхэлсэн. Тэгээд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, шүүхийн шинэтгэлийн бодлогодоо шүүхийн захиргааг тусад нь гаргахаар гурав дахь шинэ моделийг гаргаж ирсэн нь л энэ. Байгуулаад ажлаа эхлүүлэх гэсэн байргүй. Ажилтнуудын маань зарим нь гэрээрээ, зарим нь компани дээр сууж ажилладаг гэхчилэн хэцүү нөхцөлд л байсан. Тэр үед Чингэлтэй дүүргийн шүүхийн байрыг байна гэхээр нь очиж үзсэн чинь бохир, дулаанаа ч шийдээгүй. Зүгээр л нэг байшин барьчихсан. Хойд гэр хороолол нүүхээр магистраль шугам ирээд дулаан татчихна гэж төлөвлөсөн байдалтай. Өнөө хороолол нь ч баригдаагүй, байшин нь балгас болчихсон байсныг өөд нь татаад бойлуураар халаадаг болгож. Бохир нь шийдэгдээгүй учраас доор нь нэг ёмкось булаад асуудлаа шийдсэн. Хотын төвд гэхэд хэцүү л дээ.

 

 

- Таван гишүүнтэй. Ажлын алба 70 гаруй хуульчтай. Өөрийн байртай болсных бүх шүүхийн мэдээллийн дата бааз байгуулчихлаа. Хаана ямар ачаалал, асуудал үүсч байна гэдгийг эндээс хянах, дүгнэлт хийх, бодлого боловсруулах нөхцөл бүрдсэн. Мөн Монголын бүх шүүхүүдтэй видео хурал, сургалт хийх техникийн бололцоо бүрдчихлээ. Өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй манай орны тухайд энэ бол маш чухал шийдэл л дээ. Тэр ч бүү хэл дэлхийн бөмбөрцгийн өнцөг булан бүрт байгаа профессоруудтай холбогдож сургалт явуулах бололцоотой. Гэхдээ бусдын яриад байгаа шиг баян тансаг байгууллага биш шүү. Ерөөс төрд гурван эрх мэдэл байдаг. Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гэж. Шүүх эрх мэдлийн захиргааны байгууллага. Шүүхийн төсөв, Улсын төсвийн 0.30-40 хувьтай л 20 жил болсон бол шүүхийн шинэтгэлийн үр дүнд одоо 0.80 хувьтай боллоо. Нэг хувь хүрэхгүй ч энэ бол том амжилт. Шүүх засаглал нь төлөвшсөн орнуудад улсын төсвийн 2-5 хүртэл хувийг төсвөөс авдаг.

 

-Олон жил шүүх засаглал, тогтолцоо, ёс зүйн сэдвээр хэлж тэмцсэн хүн. Шүүх дээр овоорсон лагшмал асуудлыг угаалгын машинд хэд сэгсрээд л цэвэрлэдэг шиг шийдчих боломжгүй. Саяхан таны парламент дээр хэлсэн үгнээс болоод гаргасан Шүүгчдийн холбооны мэдэгдлийг үзлээ. Их хувийн шинжтэй, албан ёсны гэх стандартгүй мэдэгдэл гэж харсан. Шүүгчдийн холбооны гишүүн шүүгчдээс холбооных нь талаар асууж, хурлаа хийж гаргасан мэдэгдэл үү гэж асуухаар хурал хийгээгүй гэх юм.

 

-Тийм л юм билээ.

 

-Би өмнө нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчтэй ярилцахдаа шүүхийн шинэтгэлийн асуудлаар асуусан. Ерөнхийлөгч шүүгчдийн талаар шүүмж сонсох дургүй, идээ бээрийг нь бага багаар цэвэрлэж, алхам алхмаар урагшилж байна. Ажил урагшаа явж байна, явуулах талаас нь та нар түлхэц өг гээд хир халдаадаггүй. Шүүх бахь байдгаараа, харин ч бүр маапаанд хутгалдсан байдал нь ужиграх шинжтэй байна. Яагаад энэ вэ. Энэ талаар таны байр суурийг сонсмоор байна.

 

-Түрүүний асуултад гүйцээгээд хариулчихмаар байна. Та зөв ажиглаж, зөв судалгаа хийсэн байна.Шүүгчдийн холбоог толгойлдог хүн нь УДШ-ийн захиргааны хэргийн тэнхмийн шүүгч Батсүрэн.

 

 

-Төрийн бус байгууллага. Удирдах зөвлөлд нь есөн хүн байдаг. Мэдэгдэл гаргаж шүүгчдийн нэрийн өмнөөс дуугарах гэж байгаа бол төлөөлөх эрхтэй байгууллага нь хуралдаж шийдвэр гаргах ёстой. Надад ирсэн мэдээллээр бодит байдал дээр хоёр гурван хүн сууж байгаад л Н.Лүндэндоржийг чимхээд авъя, улс төрд ч ашиглая гэж хэлэлцсэн юм байна гэж ойлгосон. Уг мэдэгдэл нь үнэхээр буруу хандлагатай, шүүгчдийн нэр хүндэд халтай үйлдэл болсон. УИХ-ын чуулганы хуралдаан дээр гишүүд, шүүгчид улс төрийн захиалгаар шийдвэр гаргаж, нэр хүндээ унагаж байгаа талаар таны бодлыг сонсоё гэсэн. Би ч шүүхийн шинэтгэл хийх болсон нэг шалтгаан нь олон түмний дунд шүүхийн нэр хүнд буурсантай холбоотой. Тиймдээ ч Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь хөтөлбөр гаргасан гэж хариулсан. Энэ үнэн. Хэрвээ шүүхийн нэр хүнд сайн байсан бол шинэтгэл хийх хэрэггүй л дээ.

 

-Н.Лүндэндорж л шүүхийг тааруугаар дүгнээд, түүнийгээ парламент дээр хэлсэн юм шиг ойлгоод мэдэгдэл гаргахдаа хүртэл бухимдсан бололтой.

 

-Би биш ээ. Гадаад дотоодын судалгааны байгууллага, Монголын төр, Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, УИХ, Ерөнхийлөгч нь дүгнээд реформ хийхээс өөр арга алга гэсэн шийдэлд хүрсэн юм. Реформыг өдөр болгон хийдэггүй, бүр болохоо болихоор нь л хийдэг зүйл.

-Та бичдэг хуульчдын нэг. Шүүхийн шинэтгэлийн асуудлыг олон жил хөндсөн. Сая гарсан мэдэгдлээс олон жилийн хонзогнол, бухимдал ажиглагдсан.

 

-Шүүгчид тэр мэдэгдлийг дэмжихгүй байгаа. Ганц хоёр хүн л хийсэн үйлдэл.Тэгээд ч бүх өөрчлөлт 100 хувийн дэмжлэг авна гэж хаа байхав. Эсэргүүцэгчдийн дунд найз нөхөд маань ч байж л байна. Ойр дотны маань хүн хүртэл чи л дэмий юм ярьж,шинэтгэл гэж асуудал босгож ирлээ гэж буруутгаж байсан үе бий. Олон шүүгч зөв ойлгож, тэвчээртэй хандаж, сэтгэлээр уналгүй ажлаа сайн хийгээрэй гэж урам өгч байгаа. Тиймдээ ч миний санаа зовохгүй байна. Гэхдээ ийм балай юм хийдэг хүмүүс жаахан ичих хэрэгтэй л дээ.

 

 

-Ахиц байнаа, байна. Монгол Улсын шүүхийн шинэтгэл, тэр тусмаа хуулийн байгууллагын шинэтгэлийг би амжилттай яваа реформ гэж үнэлдэг. Нөгөөтэйгүүр шүүхийн шинэтгэлийн автор болох Ерөнхийлөгчийн зүгээс энэ реформыг амжилтад хүргэх хүсэл зориг асар хүчтэй байна. Тэр хүсэл зориг унтарвал энэ ажил урагшлахгүй. Тэр утгаараа шүүхийн шинэтгэл амжилттай өрнөж, бодит үр дүнгүүд гарч байна. Хэзээ Монголын шүүх нээлттэй байлаа. Сэтгүүлч бүү хэл хуулийн оюутан ч хошуугаа хавчуулж чаддаггүй байсан. Монголын шүүхийн нээлттэй байдал АНУ, Германаас ч түрүүлсэн. Тэд нар гайхаж, та нар ийм богино хугацаанд яаж ингэж чадав. Бараг хэтэрхий нээчихсэн юм биш үү гэж асууж байна. Цалинтай холбоотой асуудлын тухайд хэдэн шүүгчдийг цалингаар нь цалгиулаад байгаа гэж харах нь харалган хэрэг. Шударга ёс үнэтэй байдаг юм. Түүнд мөнгө төлж байгаа гэж дэлхий хардаг үед бид амьдарч байна. Бага цалинтай шүүгчтэй улсад авилга тэр хэмжээгээр өндөр байдгийг дэлхийн түүх нотолдог. Шүүгч хүн олон эрхээ хязгаарлуулсан байдаг. Түүнийх нь төлөө хийж байгаа төлбөр гэж харах ёстой. Шүүгчид, шударга ажиллаж, чанартай шийдвэр гаргая гэж чин сэтгэлээсээ чармайдаг боллоо гэж ярьж байна. Хамгийн гол нь шүүгч хүний сэтгэл зүрхэнд хариуцлагатай байя гэсэн мэргэжлийн хүсэл өндийж, тийм гэрэл ассан. Энэ бол шүүхийн шинэтгэлийн хамгийн гол үр дүн. Түүнээс биш шүүгчийг хараат бус байлгах гэж хажууд нь манаач цагдаа зогсоогоод яах юм бэ. Хүн буруу юм хийе гэвэл хийж л таарна. Зарим хүмүүс, шударга ёсыг мөнгөгүйгээр тогтооно гээд байдаг. Бага цалинтай ч шударга ажиллая гэдэг чинь коммунист лоозон. Үүний улмаас шударга ёс үнэтэй байдаг юм гэсэн Англичуудын хэллэг үүссэн. Сингапурын хөгжлийн эцэг Ли Куан Ю шударга ёс тогтоохын тулд шүүгчдийн жилийн цалинг сая доллар болгосон. Тэр хэрээр хариуцлага нь ихэссэн. Тэрний хүчинд тус улс өнөөдөр авлигагүй, хамгийн шударга хуулийн засаглалтай улсын тоонд багтсан. Энэ мэтийг манайхан жаахан хармаар л байгаа юм.

 

-Шүүгчийн сарын цалин 10 сая болоогүй ч тэрбумын үнэтэй байр аваад л байна.

 

-Монголын шүүгчдийн цалинг улс төр болгоод, энэ бодлогыг унагая гэсэн явуургүй улс төр нь эх орноо хорлоход хүргэж байгааг ойлгоосой.

 

-Ц.Нямдорж сайд л лав эсрэг байр суурь илэрхийлдэг.

 

-Найман сая төгрөгийн цалинтай шүүгч одоо байхгүй.Ирээдүйд бий болно. Шүүгчдийн дунд 40-өөс дээш жил ажилласан 4 шүүгч 4-5 сая төгрөгийн цалинтай байгаа. Бусдын тухайд дунджаар бол 1700 ам.доллар. Татвараа төлөөд гар дээрээ 1300 ам.доллар л авч байхад улс төр хийх гээд байх юм даа.

 

 

-Өгч байгаа. Шүүгч хүн шударга ажиллая гэх чин эрмэлзэлтэй болж байгаа нь л хангалттай. Төр надад ийм цалин өгч байхад би сайн ажиллах ёстой гэх бодол төрнө гэдэг том амжилт шүү.

 

 

-Монголчууд айхтар гярхай, шинэ юманд амархан дасдаг. Өөрчлөлт шинэчлэлийг их хурдан хүлээж авдаг үндэстэн. Одоо энэ дундад азийн орнуудын ардчилал, шүүхийн асуудлуудыг хар. Хүнд байна. Эдэнтэй харьцуулахад Монголын шүүх, Монголын ардчилал харьцангуй хол явчихсан. Нөгөөтэйгүүр шүүхийн реформ хийх хүнд. Мафийн тухай кинонд гардаг шиг гудамжинд гүйж гараад л дуртай юмаа хийдэг мафи дэлхийд одоо байхгүй болсон.Мафийн бүтэц өөрчлөгдсөн нь тэр. Хамгийн аюултай нь энэ. Товчхондоо шүүхийн шинэтгэлийг 5-6 жилд хийгээд дуусгачихдаг, үр дүн нь түргэн гардаг ажил биш. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн шүүхийн шинэтгэлийн бодлого хэрэгжиж эхэлсэн нь хоёрхон жил. Өөрийн чинь хэлээд байгаа зүйлс ортой. Гэхдээ өргөс авсан юм шиг энэ бүх асуудал нэг дор цэгцрэхгүй. Ерөнхийлөгч УИХ дээр тайлангаа тавихдаа шүүхийн шинэтгэлийн ажил талдаа ч ороогүй байна гэж хэлсэн. Энэ үнэн.

 

 

-Цэц намайг хөдөө явж байхад сануулга явуулсан байна билээ. Тэр нь ямар ач холбогдолтой юм, бүү мэд. Би хувьдаа Н.Лүндэндорж оо, чи дуугүй бай л гээд байна гэж ойлгосон.

 

 

-Миний хоёр шавь Цэцэд хандаж хатуухан шүүмжлэл хэлсэн. Х.Тэмүүжин Үндсэн хуулийн ЦЭЦ гэдэг байгууллага улс төрийн морг гэсэн бол Ч.Өнөрбаяр доктор, ЦЭЦ үеэ өнгөрөөсөн нөхдийн цуглуулга гээд хэлчихсэн юм шиг байна лээ. Тэд бол бие даасан хүмүүс. Тэдний бүх байр суурь, бүх хэлсэн үг, хийсэн үйлдлийг надтай холбодог бол энэ нь их эмгэнэлтэй явдал юм даа.

 

 

-Н.Лүндэндоржийн шавь нар Цэц рүү дайрдаг, ард нь Лүндээ байгаа, эдэнтэйгээ бүлэглээд байна гэж хардаг шиг байгаа юм. Тийм юм байхгүй. Цэцээс явуулсан сануулга нь манай зөвлөл рүү бус зөвхөн надад хандсан юм шиг санагдсан. Би сэтгүүлчдийн асуултад хариулахдаа зориуд Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга бус эрдэмтний хувьд гэж өмнөтгөл хэлж байгаад байр сууриа хэлдэг. ЦЭЦ бол цэвэр онолын шүүх байх ёстой. Үндсэн хуулийн үг, цэг таслал бүрийг онол зарчмаар нь хөдөлгөөнгүй тайлбарлаж байж шийдвэрээ гаргах ёстой ч стандартад хүрэхгүй байгааг нь би болон миний шавь нар ил тод хэлчихдэгт дургүй байдаг юм шиг байна лээ.

 

 

-Эрдмийн зэрэг цол, нэр алдар чухал байж болноо. Шүүгчийг хэр чадвартайг нь гаргасан шийдвэрээр нь, эрдэмтнийг бүтээлээр, хуульчийг гаргаж буй гаргалгаагаар нь л үнэлдэг.

 

-ЦЭЦ гэдэг байгууллагын дотоод амьдрал нь үнэт эдлэлийн ч юм уу, эсвэл морины зах шиг газар болчихсон юм шиг санагддаг.

 

-Сонин үг байна. Миний эсрэг сануулга гэж цаас өгч байхаар Н.Лүндэндоржийн энэ үндэслэл ингээд буруу гээд эрдмийн мэтгэлцээн өрнүүлбэл миний үндэслэлийг тэгж няцаавал би талархана. Тийм ч байх ёстой.

 

 

-Шүүх засаглал руу гар хөлөө нэлээн гүн дүрж байсан хүмүүс тийм боломжгүй болсондоо бухимдаад байгаа байх аа. Н.Лүндэндорж гэж нэг зөрүүд өвгөн тэнд очиж суучихаад, олон юманд саад болоод байгаа болохоор зарим хүний дургүй нь хүрээд байгаа юм биш үү.

 

 

-Би сөргөлдөөд эхэлбэл шүүхийн шинэтгэлд хор хохирол учирч магадгүй гэсэн болгоомжлол надад байна. Монголчууд жингэр нохой хуцаж л байдаг, жингийн цуваа явж байдаг гэдэг. Надад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч итгэл хүлээлгэж, энэ ажилд томилсон. Би зүтгэх ёстой. Ухрах, сэтгэлийн дарамт бусад зүйлсээс болж шантрах эрх байхгүй. Хэрэлдэж, чулуу шидэлцэх хүсэл, цаг зав ч алга. Хаа сайгүй хэрүүлтэй байхад би нэмэгдээд юу хийхэв. Айж ичсэндээ дуугүй байгаа юм биш. Үзэлцэе гэвэл би илүү мэргэжлийн төвшинд үзэлцэж бас чадна. Надад үзэлцэх "авьяас” бол бий.(инээв) Гагцхүү нэг гараараа нөгөөгөө атгаж, шүүхийн реформын төлөө, зорилгынхоо төлөө тэвчиж байна. Миний бүрэн эрхийн хугацаа дуусахад ганц жилийн хугацаа үлдлээ. Хоёр жилд их ажил амжууллаа. Үлдсэн ганц жилд амжуулах зүйл ч байна. Юм хийе гэвэл гурван жил их хугацаа юм байна. Үлдсэн хугацаандаа хийхээр төлөвлөсөн ажлуудаа нугалах л болно. Дараа нь эрдэмтнийхээ хувьд энэ нөхдүүдэд барих хариу байлгүй дээ.

 

 

-Тэр эрх чөлөө хоёр жил хасагдлаа. Гэхдээ тэр эрх чөлөө надад ирнэ. Би өөрийгөө цонхон дээр сууж байгаа хүн л гэж үздэг. Надад айх юм байхгүй. Хүнээс гуйх юм ч алга. Би оюун санааныхаа эрхийг чөлөөтэй эдлэх цаг ойрхон байгаа гэж бодож байна.

 

 

-Энэ бол миний амьдралд тохиолдсон эмгэнэлтэй явдал. Таван жил өнгөрлөө. Тэр үед би Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга байсангүй. Гартаа ном, үзэгтэй явахдаа ийм гай зовлонтой учирсан. Намайг алуурчин гэж дуудаад байгаа Ц.Нямдоржийг Хууль зүйн сайд байхад тэр явдал болж, би хөлийнхөө үзүүрээс үснийхээ үзүүрийг хүртэл шалгуулсан. Ёстой тултлаа шалгуулсан. Намайг яллах гэж хэт их улайрч дайрсны улмаас процессын хууль их зөрчсөн. Үүний улмаас хууль зөрчиж, нотлох баримтуудаа бүрдүүлсэн. Тэр нь яллах үндэс болж чадаагүй. Нэг жишээ хэлье.Техникийн шинжээчдийн дүгнэлт гэж гардаг юм байналээ. Тэр нь замын хөдөлгөөний журам зөрчсөн эсэхийг тогтоодог юм байна. Тэр дүгнэлт яаж гарсныг надад дуулгаад, би нэг хувийг нь олж авчихаад байхад л та нар буруу дүгнэлт гаргасан байна. Дахин зас гэж загнаж байгаад тэр шөнө нь өөр дүгнэлт гаргуулсан байх жишээтэй. Энэ нь нотлох баримт болох нь бүү хэл шүүн таслах ажлын эсрэг гэмт хэрэг үйлдсэн гэсэн үг л дээ. Иймэрхүү юм их болсон.Одоо зарим хүн нэмэр хачир нэмээд тэр зовлонгоор их тоглож байна. Бас л буянаараа болог. Тэр хүмүүст болон бусдад тийм зовлон бүү учраг. Би өөрийгөө хэзээ ч өмөөрөхгүй. Сэтгэл зүрх,эрүүл мэнд маань хэзээ ч эдгэрэхгүйгээр гүн шархалсан. Тэр шарх хэзээ ч эдгэхгүй. Энэ бол миний насан туршийн гэмшил.

 

 

-Хэн ч байсан үлээлгэнэ л дээ. Үлээгээд 0.45 гарсан. 0.20-оос дээш байвал спиртийн хэрэглээтэй гэж үздэг юм байна лээ. Тийм аймшигтай юм үзсэн хүний чинь зүрх даралт юу болох вэ. Баахан эм тан уусан. Өөрөө хүсэлт гаргаад замын цагдаа дээр цусаа өгөөд шалгуулчихъя гэсэн авахгүй гэлээ. Аргаа бараад таньдаг эмчээ гуйж авчраад цусаа мөрдөн байцаагчид өгөх гэсэн авдаггүй. Хүчээр шахуу өглөө. Шөнө болчихсон болохоор миний цусыг аваад, сейфэндээ хонуулаад маргааш нь авчирч өгсөн юм билээ. 0.45 гарахад тэрэндээ эргэлзсэн учраас ахиж шинжлүүлэх гэж байна шүү дээ. Тэгтэл бүр 2.7 гэж гаргаад ирж байгаа юм. 2.7 гэдэг чинь хөл дээрээ зогсож чадахгүй 2-3 шил архи уучихсан хүний хэмжээ. Нэг бол тэрийг санаатайгаар зохион байгуулсан. Эсвэл сольсон гэж боддог. Тэгэхээр нь би, за нөхдөө би 0.45 үгүйсгэх гээд байхад 2.7 гарна гэж байхгүй. Андуурал гарчээ, үлдсэн цуснаас дахин шинжлээд өгөөч гэж хүсэлт гаргасан боловч авч хэлэлцээгүй. Уул нь авсан цуснаас тодорхой хэсгийг дахин магадлах шаардлага гарвал гэж авч үлддэг журамтай юм билээ. Хүсэлт гаргаад нэмэр болоогүй, тэгээд орхисон.Тэр үед миний нэг шавь, багш аа та цусаа яасан ч өгч болохгүй.Аюултай шүү гэж хэллээ.Яагаад гэхэд яаж ч гаргаж мэднэ гэхээр нь би арай ч дээ гэж зөрж байгаад өгснийг яана. Энэ явдал бол надад тохиолдсон зовлон. Би энэ зовлонтойгоо хамт л буцна шүү дээ. Өдөр бүр би тэр ачаагаа үүрч яваа. Гай түйтгэрийг хэн ч хүсдэггүй. Гай зовлон гэнэт л ирдэг.

 

 

-Би төр гэдэг үзэгдлийг 20 жил судаллаа. Дэлхийд гурван чухал асуудал тулгараад байна. Төр гэж нэрлэдэг энэ институцийг яаж цэвэр ариун байлгах вэ гэдгээс хамаараад хуулийн засаглал тогтох уу үгүй юу, төр хариуцлагатай байж чадах уу үгүй юу гээд судлаачид ухаанаа уралдуулж байна. Хамгийн сүүлийн жишээ гэвэл, Стэнфордын их сургуулийн профессорын Фрэнсис Фукуямагийн бүтээлээс тод харагдана. Төрийн тогтолцооны хямралыг улс төрийн ялзрал гэж нэрлэдэг болж. Ялзрал үүсэх шалтгаан нь эдийн засаг, нийгмийн өөрчлөлтийн хурдыг төрийн тогтолцоо нь гүйцэхгүй байгаатай холбоотой. Хоцроод эхлэхээр шүүмжлэлийн бай болдог. Энэ үед хамаг юмны гай зовлон болсон Төр рүү хүмүүсийн анхаарал чиглээд ирдэг юм байна. Үнэндээ Монголын Төр ч түүхэн цаг мөчдөө байна. Хүн төрөлхтөн Төрийг бурхан тэнгэр, далдын хүч, нийт ард түмэн гэж ойлгодогоо больж. Төрийг ард түмнээс эрх мэдлийг нь шилжүүлж авсан хэсэг бүлэг хүн л гэж ойлгодог болж. Хэсэг бүлэг зөв хүн, шударга хүн л тэнд очихгүй бол хуулийн засаглал тогтдоггүй. Хариуцлага ч байдаггүй юм байна. Үнэхээр л төрийн тогтолцоогоо сайжруулья гэвэл төрд орж байгаа хүмүүсээ танил танил, нутаг уснаасаа шалгаруулдгаасаа татгалзаж, нийтийн эрх ашгийн төлөө зүтгэж чадах хүмүүсийг сонгох хэрэгтэй. Парламентын, Ерөнхийлөгчийн засаглал байх нь чухал биш. Тиймээс парламентын засаглалын хөгжлийг тогтворжуулах л хэрэгтэй. Манай парламентын тогтолцоо бүрэн парламентын тогтолцоонд ороогүй хагас эрлийз маягийн шинж чанартай. Нөгөөтэйгүүр УИХ-даа хэтэрхий их эрх мэдлийг овоолчихсноос Төрийн нэр хүнд, тогтолцооны гажиг үүсээд байна.

 

 

-Парламентын улсын хэлбэрийг бид 25 жилийн өмнө сонгосон. Парламентын улсын онцлог нь улс төрийн намууд их хүчтэй байдаг. Намаар дамжуулж засаглалыг хэрэгжүүлдэг. Тэр утгаараа намууд сайн төлөвшсөн байх хэрэгтэй. Гэтэл манайд цаасан дээр олон намтай ч мөн чанарын хувьд хүчтэй олон намын тогтолцоо бүрэлдэж чадаагүй. Хүн тойрсон намтайгаас гадна төлөвшөөгүй. Хамгийн тод жишээ нь ихэнх коммунист намууд байхгүй болчихоод байхад манай коммунист нам сүүлийн 20-иод жил засгийн эрх барьчихаад байгаа нь, бусад намууд хүчтэй өрсөлдөж чадахгүй байгаатай холбоотой. Манайхан намаас уйдчихлаа. Уйдлаа гээд гарах газаргүй. Тиймээс намыг хүчирхэг, эрүүл зөв байлгахын тулд эрх зүйн хүчтэй механизмуудыг хууль тогтоомжиндоо суурилуулахаас өөр арга байхгүй. Парламентын засаглалтай улс орнууд Үндсэн хуулиндаа намын зохицуулалтыг сайн зохицуулж, улс төрийн намын хуулиа маш нарийн гаргадаг. Үндсэн хуулийн шинэтгэл яригдаж байгаа энэ үед Үндсэн хуулиндаа намын суурь зохицуулалтуудыг суулгаж, тэрэндээ тулгуурлаад намын тухай хууль боловсруулахгүй бол нам гэдэг зүйлээсээ ард түмнээ залхаагаад, намууд нь сүүлдээ засгийн эрхийн төлөө шударга бусаар тэмцдэг бүлэг нөхдийн тэмцлийн талбар болох дүр зураг харагдаад байна.

 

-Үндсэн хуулийн шинэчлэлийн тухай сүүлийн жилүүдэд идэвхтэй ярьж байна. Гэвч Үндсэн хуулийн "эцгүүд” маань дарж хэвтчихээд олон жил боллоо. Энэ шинэчлэлийг хийх нөхцөл байдал парламентын хүчний харилцаанаас шууд хамаарна. Одоо энэ үед хийчих ёстой юм шиг л харагдаад байх юм.

 

-1992 оны Үндсэн хуулийг анх хийж байх үеийн бидний мэдлэг туршлага ямар байлаа. Хаалттай нийгмээс нээлттэй нийгэм рүү, ёстой нөгөө хөмөрсөн тогооны дороос гарсан мэт хүнд цаг үе байсан шүү дээ.

 

-Үндсэн хууль маань үүргээ сайн биелүүлсэн. Харин одоо ашиглалтын хугацаа нь дуусах дөхсөн л гэж боддог. Сайн засвар хийгээд авбал их л юм цэгцэрнэ дээ.

 

-Тухайн үед гайгүй сайн хууль болсон. Гэхдээ 25 жилийн түүх, туршлага хөгжсөн үр дүнгээ эргээд харахад одоо нэг гар хүрээд засч залруулчих хэмжээнд Монголын нийгэм хүрчихсэн байна гэж би харж байгаа. Энэ хуулийн Монголын нийгэмд гүйцэтгэсэн үүргийг үгүйсгэхийн аргагүй.Энэ ололт дээрээ тулгуурлаад боловсронгуй болгох шаардлага бий. Гэхдээ Үндсэн хуулинд гар хүрэхдээ хоёрын хооронд юм хийгээд хэрэггүй. Том юмнуудаа хараад хийчих хэрэгтэй. Энэ талаар ярихад цаг их орно. Товчхондоо Үндсэн хуулинд социалист үзэл санаа шингэсэн юм их бий. Тэрнийгээ цэвэрлэчихмээр байгаа юм. Хоёрт, парламентад хэт эрх мэдэл өгөөд эрх мэдлийн тэнцвэрийг алдагдуулсан тал бий. Энийгээ засчихаасай гэж хардаг. Хамгийн наад зах нь парламент 8-9 төрлийн албан тушаалтанг томилдог. Гэтэл дэлхий дээр хүн томилоод сууж байдаг парламент байхгүй. Томилгооноосоо татгалзчихвал парламент руу бизнесийн бүлэглэлүүд дайраад байдгаа аяндаа болино. Энэ бол парламентын бүрэн эрхийг хязгаарлахтай холбоотой хийх ажлын нэг. Зайлшгүй хийх ёстой бас нэг юм нь янз бүрээр ойлгож тайбарлаад байгаа заалт зохицуулалтаа засах.

 

 

-Үндсэн хуулийн хөгжлийн орчин цагийн нэг гол асуудал нь Үндсэн хуулийн эдийн засаг гэж том салбар, Үндсэн хуулийн онол руу ороод ирсэн. Энэ онолоос манай Үндсэн хууль их хол л доо. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн амьдралыг зохицуулж байдаг гол гол зохицуулалтыг Үндсэн хууль руугаа хийгээд өгчих хэрэгтэй. Юу гэсэн үг вэ гэвэл төрийн дээд шатны байгууллагууд эдийн засгийн шийдвэр гаргах тоглоомын дүрмийг тодорхой тусгаж өгөх тухай юм. Энийг Үндсэн хуулийн эдийн засаг гэдэг. Жишээлбэл, өрийн таазыг Үндсэн хуулиар зохицуулж болно. Мөн манайх шиг алдагдалтай төсөв баталдаг улс төсвийн орлого зарлага тэнцвэртэй байна гэсэн заалт хийчих хэрэгтэй. Тэгвэл Үндсэн хуулиа зөрчиж алдагдалтай төсөв батлахгүй. Байгаа мөнгөндөө тааруулж л амьдарна шүү дээ. Үндсэн хуулийг байнга өөрчлөөд байдаггүй учраас ийм нийгэм, эдийн засгийн асуудлуудыг зохицуулах тоглоомын дүрмийг нь тусгачихаар шууд мөрдөгдөөд явах эх сурвалж болно. Бас татварыг ийм тийм хэмжээнд нэмж бас бууруулж болно гэсэн нарийн зохицуулалт хийчих хэрэгтэй. Түүнчлэн улс төрийн намын зохцуулалтыг хийж өгөх шаардлагатай. Нэгэнт л парламентын улс учраас намын зохицуулалтыг Үндсэн хуульд хийхгүйгээр намын үзэл сахилга, дэг журмын талаар ярилтгүй.

 

 

-Манайхан сонгуулийн тогтолцоогоо байн байн өөрчилдөг. Энэ нь явсаар эрх барьж байгаа намууд нь өөрсдөдөө тааруулж зохицуулдаг гэх хардлагад өртчихлөө. Байдал ч тийм л байна. Сонгуулийн тухай хууль гэдэг чинь хоёр дахь Үндсэн хууль. Засгийн эрх мэдлийг хэнд яаж шилжүүлэх гэж буйг зохицуулдаг учраас энэ хуульд улс орнууд их анхааралтай ханддаг. Ер нь парламентын улс хэзээ ч сонгуулиа можаритор системээр явуулдаггүй юм. Намууд нь хүчирхэг учраас мөрийн хөтөлбөрөө уралдуулж, ээлжилж засгийн эрх бариулдаг. Хариуцлагыг нь намд нь үүрүүлдэг. Манайхан тэр зүй тогтлыг мэдэхгүй можаротороор явуулсан, цаашдаа ч явуулна гээд холимог тогтолцооноосоо ухрах гээд байх шиг байна. Зүй нь парламентын улс л юм бол, энэ төрийн тогтолцоог хадгалж явах л юм бол олон улсад тогтсон жишиг жорынх нь дагуу бүтэн пропорциналиар биш юмаа гэхэд 48- 28 -аа хадгалаад цаашлаад 38:38 руу оруулаад цаашдаа бүтэн пропорционалиар явуулах зам руу хөтлөх ёстой. Сонгогчид ч хөтөлбөрт суурилж сонголтоо хийдэг болох ёстой.

 

 

-Ардчиллын хямрал ганцхан Монголын үзэгдэл биш болчихсон байна. Дэлхийн үзэгдэл болчихож. Харин ч манайх шиг нялх балчир улсын хувьд ардчиллын хямрал гайгүй байна гэж харах хэрэгтэй. Ардчиллын хямралыг үүсгээд байгаа хүчин зүйл нь өсөхийн зовлон.

 

-Сонирхолтой үг байна. Өсөхийн зовлон гэж.

 

-Тийм ээ, өсөхийн зовлон. Ардчилал гэдэг чинь хоосон цагаан цаасан дээр амьдарчихдаг зүйл биш юм байна. Ардчиллын үзэл санаанд дэлхий нийт эргэлзэхээ больчихсон. Гагцхүү хэрэгжүүлж байгаа арга барилд нь эргэлздэг. Арга нь хөрс суурьгүй бол хэцүү. Жишээ нь, ядуу оронд ардчиллын арга хэрэгжих бололцоогүй. Ядуу хүнээс та өөрөө сонголтоо хийх үү эсвэл надаас мөнгө аваад сонголт хийх үү гэхэд мөнгийг нь аваад л сонголтоо хийнэ. Энэ тохиолдолд ардчилал биш болчихно. Ардчилал нь үйлдвэржилт, эдийн засаг, шударга ёс, тэгш ёсны үнэлэмжийг шаардаад байдаг. Нэг ийм өсөхийн бэрхшээл Монголд яах аргагүй байна. Ёстой яаж ч болохгүй, туулж л таарна. Гэхдээ бэрхшээл зовлонгоо хялбарчилж, сааруулах боломж бол бий.

 

 

-Эдлэлгүй яахав ээ. Бид нар чинь ямар байлаа.Бидэнд атаархдаг олон улс орон байна. Ардчилал, зах зээлийн буяныг монголчууд хангалттай эдэлсэн. Ардчиллын хямралыг нөхцөлдүүлж байгаа хамгийн том асуудал гэхээр нөгөө л Төрөө ярихаас өөр аргагүй болчихож байгаа юм. Дэлхийн түүхээс харахад төрөө нэг хэсэг цусан төрөл овог отгоороо бүрдүүлж байсан үе байдаг. Нэг хэсэг албан тушаалаа мөнгөтэй хүнд зараад мөнгөтэй хүмүүсээр бүрдүүлдэг байсан байна. Зарим улс орон нь чадал, тэнхээтэй чадварлаг оюунлагуудаараа хөндлөнгөөс бүрдүүлж явсан түүх мэр сэр бий. Энэ гурван түүхийг харахад эхний хоёроор нь явсан улсууд дампуурч сүйрдэг.Тал харалгүй Төрөө бүрдүүлсэн улс орнууд хөгжиж байсан нь ажиглагддаг. Тэрний жишээнд Хятад ордог.

 

 

-Мөн л дөө. Түрүүн хэлдгээр хэвлэл мэдлээллийн хэрэгслээр тийм юм гараад, ийм үзэл санаа байна гэдэг чинь Төр маань буруу бүрдсэний л нотолгоо. Ийм бүрдэлтэй байхад хуулийн засаглалын тухай ярих бололцоогүй. Өнөө тэгш үйлчилнэ гэсэн ойлголт байхгүй болчихож байгаа юм.

 

 

-Сонсоход гашуун ч хуулийн засаглал байхгүйн хамгийн том жишээ л дээ.

Н.Лүндэндорж эрхэм бид хоёрын яриа энэ хүрээд өндөрлөв.Түүний дотоод ертөнц рүү жаахан ч болов өнгийж чадсан болов уу гэж найдахаасаа илүү урьд өмнө хэзээ ч ярьж байгаагүй, санаа сэтгэлийн эмзэглэл хөндсөн зарим асуултуудад хариу авсандаа олзуурхана. Хүн гэдэг сэтгэлийн амьтан шүү дээ...гэх үгийг бид юм л бол амнаасаа унагадаг. Гэвч нэдэр дээрээ бие биенийхээ сэтгэлийг урж, шархлуулахдаа дадамгай.Үнэндээ биднийг хамгийн муухай болгож буй зүйл энэ ч байж мэдэх юм шүү.

 

Б.Ганчимэг

Эх сурвалж: "Open door" сонин №17 (048) 2015.05.02